Współczesne lęki u dzieci

„Lęk rozumiany jest, jako reakcja na zagrożenie wyobrażone, którego źródło tkwi w psychice człowieka (...). Lęk jest emocją jest on reakcją na zewnętrzne (najczęściej społeczne) lub wewnętrzne bodźce (myśli, wyobrażenia, bodźce pochodzące z wnętrza organizmu). Lęk jest zjawiskiem psychofizjologicznym, bazującym na procesach nerwowych, aktywizowanych głównie przez strukturę pnia mózgu" (W. Okoń „Słownik Pedagogiczny").

        Gdy rodzi się dziecko, przeważnie każda z zainteresowanych osób, pyta się matki, jak ona przeżyła poród, zapominając i głębiej się nie zastanawiając nad przeżyciami dziecka. Pierwszy szok przy narodzeniu dziecka jest u niego lękotwórczy. Dziecko utraciło środowisko, w którym czuło się dobrze. Lęk ten - wrodzony jako uczucie - wynika z faktu oddzielenia dziecka od matki w trakcie narodzin. Będzie już od tej pory towarzyszył każdemu człowiekowi w mniejszym lub większym nasileniu przez całe życie. Człowiek więc, rodzi się z lękiem (o czym świadczy płacz noworodka) żyje i umiera z lękiem. Dlatego ważne jest aby dziecko od momentu swoich narodzin miało jak największe poczucie bezpieczeństwa. Pozwoli mu to zyskać odporność i uchroni przed wyolbrzymianiem lęków w przyszłości. Ale aby tak się stało, trzeba dziecku w jak największym stopniu złagodzić skutki szoku pourodzeniowego. Do tego konieczna jest nieustanna obecność matki. Co najmniej przez pierwsze pół roku życia dziecko powinno być w ciągłym, bliskim kontakcie fizycznym z matką - dotykane, tulone, głaskane, karmione piersią, pewne jej opieki i miłości. Bo jak twierdzi prof. A. Kępiński, każda choroba psychiczna ma swoje źródło w przeżyciach z dzieciństwa, a zwłaszcza w niepewności co do swojego losu, w obawie lęku że matka i ojciec nie wrócą. Dziecko zależne jest fizjologicznie od matki, podlega więc płynącym z jej organizmu zmianom, związanym z aktywnością jej układu hormonalnego, ze sposobem odżywiania, trybem życia i przyjmowanymi przez nią lekami. Stany lękowe, stany nadpobudliwe, wszelkie depresje dziecko fizjologicznie zapamiętuje. Jeśli stany te są często przeżywane, utrwalają w nim skłonność do późniejszej lękliwości.

Lęk występuje w trzech postaciach:

1. jako niepokój, czyli nieokreślony lęk;

2. jako lęk przedmiotowy lub sytuacyjny;

3. w postaci ataków lękowych.

NIEPOKÓJ- jest najczęstszą postacią lęków dziecięcych, występuje gdy sytuacje lękotwórcze mają charakter chroniczny. Wywołują go: nieprawidłowa atmosfera wychowawcza w rodzinie, odrzucenie przez rówieśników, niepowodzenia szkolne. Objawia się poprzez: trudności w skupieniu, zmienność nastrojów, nadpobudliwość ruchową, brak łaknienia, niespokojny sen, pocenie, bledniecie czy drżenie.

LĘK PRZEDMIOTOWY- jest związany z konkretnymi sytuacjami czy przedmiotami. Podłożem tego rodzaju lęku jest bogata wyobraźnia dziecka, przerastająca jego rozumienie. Autorzy książki „Rozwój psychiczny dziecka" są zdania, że każdy wiek ma swoje lęki oraz że dziecko w czasie swego rozwoju musi przejść przez pewne fazy stanów lękowych. Oto one:

• 2 lata- lęki głównie natury słuchowej: grzmot, odkurzacz itp. Lęki wizualne: ciemne kolory, duże przedmioty. Przestrzenne: zabawka czy łóżeczko zabrane z normalnego miejsca, przeprowadzka do nowego domu. Związane z ludźmi: wyjazd matki, jej nieobecność w porze zasypiania. Deszcz i wiatr oraz dzikie zwierzęta.

• 2 i pół roku- wiele lęków, szczególnie przestrzennych - obawa przed ruchem albo przesuwaniem przedmiotów itp.

• 3 lata- dominują lęki wizualne - starzy, pomarszczeni ludzie, maski, „czarownicy". Ciemność, zwierzęta, włamywacze, wieczorne wyjście rodziców.

• 4 lata- powracają lęki słuchowe, szczególnie odgłosy silników, ciemność, dzikie zwierzęta, wyjście matki - szczególnie wieczorem.

• 5 lat- niewiele lęków. Przeważają wizualne. Konkretne, przyziemne obawy o potłuczenie się przy upadku, pogryzienie przez psa.

• 6 lat- duże natężenie stanów lękowych, wywołanych przede wszystkim przez bodźce dźwiękowe. Obawy przed światem nadprzyrodzonym: duchy, wiedźmy. Obawa, że coś może stać się matce, że może umrzeć. Dziecko lęka się zostać samo w domu, jest w nim obawa przed żywiołami. Dzielnie znosi duże rany, ale boi się drzazg, drobnych skaleczeń, widoku krwi z nosa.

• 7 lat- dużo lęków, przede wszystkim wizualnych: ciemność, strychy, piwnice. Cienie stają się duchami i wiedźmami. Lęk przed wojną i szpiegami. Lęk bywa stymulowany przez radio, kino, lekturę. Lęk przed brakiem akceptacji ze strony innych ludzi.

• 8 - 9 lat - mniej lęków, nie tak intensywne. Dziecko już się nie boi wody, mniej obawia się ciemności. Lepsza umiejętność oceny sytuacji, obawy mają swoje uzasadnienie – dotyczą własnych zdolności i możliwości porażki – szczególnie w szkole.

• 10 lat- dużo lęków, choć mniej niż w wieku, który nastąpi. Największe obawy związane ze zwierzętami - szczególnie dzikimi i wężami. Niektóre dzieci boją się ciemności, a także wysokich pomieszczeń, „morderców”, włamywaczy. Niektóre same wymieniają, czego już się nie boją: głównie ciemności, psów, nie boją się również zostać same w domu. Tego typu lęki występują u dzieci bardzo często, różniąc się, zależnie od wieku swoją treścią. Lęki te nie pojawiają się zupełnie dowolnie ani też w sposób dla każdego dziecka całkowicie indywidualny. Pojawiają się i szybko znikają w pewnym porządku.

 Innymi lękami przedmiotowymi o charakterze nerwicowym są fobie. Są to irracjonalne, silne przeżycia lękowe występujące w ściśle określonej sytuacji lub dotyczące określonego przedmiotu. Niektórymi z nich są:

• Lęk przed ciemnością - rozpoczyna się zazwyczaj w połowie trzeciego roku i potrafi trwać przez wiele lat, nawet do wieku dojrzałego.

• Lęk przed uszkodzeniem ciała - dziecko widzi siebie jako odrębną osobę „znajdującą się” wewnątrz ciała, które do niego należy. W związku z takim postrzeganiem samego siebie bardzo boi się uszkodzenia ciała.

• Lęk na widok uszkodzonego przedmiotu- dzieci przenoszą lęk przed uszkodzeniem własnego ciała na różne przedmioty, reagując nieadekwatnym przerażeniem na widok np. zepsutej zabawki, stłuczonego kubka itp.

• Reagowanie lękiem na niezrozumiałe sytuacje i słowa - dziecko dzięki opanowaniu mowy może powiedzieć czego się boi, ale przez to, że rozumie mowę, narażone jest na dodatkowe lęki. Dziecko słysząc fragmenty rozmów, rozpoznaje pojedyncze słowa, ale często nie rozumie kontekstu przenośnych znaczeń, biorąc wszystko dosłownie. Nie zna jeszcze umowności niektórych zwrotów, dlatego reaguje na nie silnym lękiem.

• Reagowanie lękiem na nietypowe zachowania rodziców- bardzo ważna jest więź psychiczna i fizyczna pomiędzy rodzicami i dzieckiem i na odwrót. Dlatego dziecko może mieć poczucie rozłąki, gdy matka jest w depresji, np. po przyjściu na świat kolejnego dziecka lub też w chwilach, gdy jest zaabsorbowana kimś innym. Rodzice mają znacznie więcej swobody, gdy dziecko czuje, że mogą przyjść na każde jego zawołanie. Wyczuwając natomiast barierę, która wyrasta między nim a rodzicami, zaczyna robić wszystko, aby ją pokonać.

• Reagowanie lękiem na obce miejsca i sytuacje- dotyczy to np. zmiany otoczenia poprzez wyjazd z dzieckiem na wakacje i porzucenie codziennego rytuału, do którego dziecko było przyzwyczajone w domu, także przeprowadzka do nowego mieszkania może w dziecku wzbudzać silny lęk.

NAGŁE ATAKI LĘKOWE- występują najczęściej jako tzw. lęki nocne, podczas których dziecko zrywa się ze snu, krzyczy, płacząc tuli się do rodziców itp. W momencie, gdy dziecko rozpoczyna naukę szkolną mogą pojawić się lęki związane ze środowiskiem szkolnym.

1. LĘKI SZKOLNE- przybierają najczęściej postać:

• lęku przed niepowodzeniem szkolnym, który to łączy się z przykrymi konsekwencjami w domu np. kary fizyczne, ograniczenie swobody, emocjonalne odrzucenie dziecka itp.

• lęku przed ekspozycją społeczną, który wiąże się z podleganiem publicznej ocenie.

• lęku przed nauczycielem, przed kolegami.

• lęku przed rywalizacją: występuje u uczniów z wysoką motywacją osiągnięć i u uczniów aktywnych społecznie.

Objawy lęków szkolnych mogą się objawiać poprzez np. drżenie rąk, pocenie się itp., poprzez zaburzenia mowy (szczególnie jąkanie się), poprzez wewnętrzne przeżycia niepokoju mogących przejawiać się w zakłóceniu toku myślenia, powstawaniu luk pamięciowych, poczucia pustki, a także do głębokiego poczucia bezwartościowości.

2. FOBIE SZKOLNE- występują rzadko i polegają na silnym, nie do opanowania lęku przed szkołę. Pojawiają się w trzech podstawowych sytuacjach:

• u uczniów rozpoczynających naukę szkolną, u których lęk przed szkołą jest w zasadzie lękiem przed oddzieleniem od matki;

• u uczniów, u których gromadzą się niepowodzenia szkolne i którzy jako jedyne rozwiązanie trudności przyjmują unikanie nauki szkolnej;

• u prymusów szkolnych, którzy przeżywają silny lęk przed utratą swojej pozycji.

Lęki szkolne występują u dzieci w wyniku przeniesienia na sytuacje szkolne ogólnych postaw lękowych wyniesionych ze środowiska rodzinnego, bądź też powstają w wyniku trudności spełnienia przez dzieci wymagań szkolnych.

Lęk zakłóca proces uczenia się, w stanie lęku uczniowie uczą się rzeczy ubocznych, przeszkadzających przyswojeniu tego co istotne. Dlatego tacy uczniowie wymagają szczególnej opieki i troski ze strony nauczyciela. Do niego należy również usuwanie przyczyn niepowodzeń szkolnych, umiejętność rozładowywania napięcia, a przede wszystkim wzmacnianie poczucia własnej wartości u tych dzieci.

Przyczynami stanu lękowego zarówno u dzieci jak i dorosłych są stosunki międzyludzkie na przestrzeni całego życia. Urazy emocjonalne w dzieciństwie, w tym brak uczucia miłości, rozbity dom rodzinny itp. mogą prowadzić do zaburzeń osobowości z pozostawieniem skłonności do reakcji lękowych w późniejszym życiu. Do urazów emocjonalnych należą: przykre przeżycia, kary cielesne, zamykanie w ciemnych pomieszczeniach za różne wykroczenia i inne drastyczne kary. Dzieci stają się lękliwe przy słabych związkach z rodzicami, przy narastającym głodzie uczucia niezbędnego do prawidłowego rozwoju. Dzieci smutne i chwiejne emocjonalnie są szczególnie narażone na stany lękowe.

Lęk o słabym nasileniu może mieć pozytywne znaczenie. Człowiek pozbawiony lęku nie mógłby unikać sytuacji niebezpiecznych. Lęk jest narzędziem, reakcją obronną instynktu samozachowawczego. Nadmierne chronienie dziecka przed jakimikolwiek przeżyciami lękowymi powoduje u niego niską tolerancję na sytuacje trudne.

Dziecko pewne zainteresowania rodziców, nauczone jak poruszać się w otaczającym świecie, bezpieczne wobec nieprzewidzianych sytuacji (bo na nie przygotowane), nigdy nie straszone, ale zawsze ostrzegane przed rzeczywistym niebezpieczeństwem - wyrośnie na świadomego, rozwiniętego uczuciowo człowieka radzącego sobie z trudnościami życiowymi, umiejącego rozróżnić dobro i zło, realistycznie oceniającego otoczenie. Takie dziecko wyrośnie na człowieka, któremu, jeżeli nie wystąpią szczególne, konkretne powody, obcy będzie lęk. Nie można także zapomnieć o najlepszym terapeucie - miłości, bo „w miłości nie ma lęku, doskonała miłość usuwa lęk” (Biblia Tysiąclecia ).

Bibliografia:

• L. Bates Ames, S. M. Baker, Rozwój psychiczny dziecka od 0 - 10 lat, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 1994

• T. Bochwic, Lęk u dziecka, Warszawa 1991

• J. Dobson, Rozmowy z rodzicami, Poznań 1987

• L. Klichowski, Lęk, strach, panika, Wydawnictwo Printer, Poznań 1994

• P. Leach, Twoje dziecko, Warszawa 1992

• W. Okoń, Słownik Pedagogiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN 1992

• H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów, a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1985

• P. Zimbardo, R. Floyd, Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1994

Opracowała: Magdalena Bieniak